Ε Π Ε Τ Ε Ι Α Κ Ο

|> Στέλιος Κοπανίδης

|> Εκατόν ενενήντα επτά χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την Εθνική μας Παλιγγενεσία, η οποία συμπυκνώνει με έναν εξέχοντα τρόπο τα προεπαναστατικά γεγονότα και εκείνα που ακολούθησαν λειτουργώντας ως καταλύτης για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Η αφετηρία του ελληνικού εθνικού κινήματος χρονολογείται στην τελευταία δεκαετία του 18^ου αιώνα και την πρώτη του 19^ου όταν υπό την επίδραση των ιδεολογικών, κοινωνικών και πολιτικών μηνυμάτων της Γαλλικής Επανάστασης εμφανίστηκε το αίτημα για την ίδρυση ανεξάρτητου κράτους.

Πρόκειται για το πρώτο εθνικό κίνημα που έκανε την εμφάνισή του στην Ανατολική Ευρώπη και σε μη χριστιανικό περιβάλλον, εκείνο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια των περίπου 400  χρόνων σκλαβιάς το φρόνημα του ελληνικού λαού παρέμενε αδούλωτο και όχημα του φρονήματος αυτού αποτέλεσε τόσο η γλώσσα όσο και η Παιδεία.

Με τη γένεση του ρεύματος του Διαφωτισμού στην Ευρώπη τροφοδοτήθηκε η θέληση των Ελλήνων για ελευθερία, παρά το γεγονός ότι η κρατούσα τότε ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων αντιδρούσε σθεναρά σε οποιαδήποτε εξέγερση. Η δύναμη, λοιπόν, της Παιδείας και του πνεύματος είναι εκείνη που αλλάζει τον άνθρωπο, εξεγείρει συνειδήσεις, καθίσταται καθοριστικός παράγοντας που οδηγεί σε δρόμους προσφοράς, αγώνα, θυσίας.

Η Παιδεία ήταν ο μοχλός που ένωσε τους Έλληνες στις παροικίες της Ευρώπης από τη Βενετία και τη Βιέννη ώς την Οδησσό, εκεί που ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία. Η διάδοση της Παιδείας συνοδεύτηκε με την ιδέα της ύπαρξης ενός ελληνικού κράτους που θα ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με την αρχαία Ελλάδα και θα δικαιούταν ξεχωριστή πολιτική οντότητα. Και ο αγώνας αυτός μόνο αναίμακτος δεν ήταν, καθώς κάτω από το λάβαρο για ελευθερία και αξιοπρέπεια θυσιάστηκαν αμέτρητοι Έλληνες. Όχι μόνο οι “επώνυμοι” του αγώνα αλλά και οι χιλιάδες ανώνυμοι – αρματολοί, κλέφτες, απλοί αγρότες.

Πίνακας του Delacroix που συμβολίζει την Ελλάδα μετά την πτώση του Μεσολογγίου. (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών).

Οι νεκροί από τον 9ετή απελευθερωτικό αγώνα μεταφράζονται στο ένα τρίτο του πληθυσμού, ενώ χάθηκαν τα δύο τρίτα του παγίου κεφαλαίου στις περιοχές που αποτέλεσαν το 1830 το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ένας αγώνας που δύο φορές κινδύνευσε με κατάρρευση, λόγω της διχόνοιας και των εμφύλιων συρράξεων. Και μια ελευθερία έστω και ανάπηρη, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια και την έλευση των Βαυαρών. Έστω και έτσι ο πρωταρχικός στόχος επιτεύχθηκε και οι θυσίες δεν πήγαν χαμένες. Γιατί όταν ο άνθρωπος παλεύει γίνεται σηματωρός και για τις εφησυχασμένες συνειδήσεις. Η ζωή μετασχηματίζεται και δείχνει τον δρόμο. Σ’ αυτόν τον δρόμο που άνοιξε ένα δικό μας σύμβολο του Διαφωτισμού, ο Ρήγας Φεραίος, ο οποίος συνέλαβε όλο το πνευματικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο της εποχής που γεννιόταν, της εποχής της εθνικής ανεξαρτησίας, της Δημοκρατίας και της συνεργασίας. Οι αρχές του Ρήγα ήταν εκείνες που ενέπνευσαν και καλλιέργησαν τις ιδέες για ανεξαρτησία και αυτοδιάθεση των λαών.

Πρώτη επίσημη πολεμική πράξη της Επανάστασης ήταν η διάβαση του ποταμού Προύθου στη σημερινή Μολδαβία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις 22 Φεβρουαρίου του 1821 και η είσοδός του στο Ιάσιο, όπου δύο ημέρες αργότερα εξέδωσε και το ιδεολογικό της μανιφέστο υπό τον τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Στην Πελοπόννησο η Επανάσταση ξεκίνησε από την Αρεόπολη στις 17 Μαρτίου, ενώ τρεις ημέρες αργότερα, στην Παλούμπα Γορτυνίας, κηρύχθηκε επίσημα η Επανάσταση από τους Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και Δημήτριο Πλαπούτα. Ακολούθησαν οι εξεγέρσεις στην Πάτρα, υπό τον φιλικό Παναγιώτη Καρατζά,  και στην Καλαμάτα, υπό την αρχηγία των Κολοκοτρώνη και Παπαφλέσσα.

Οι σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν ότι η Επανάσταση κηρύχθηκε στην Αγία Λαύρα από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, ο οποίος σύμφωνα με τον θρύλο ύψωσε το λάβαρο και όρκισε σ’ αυτό τους αγωνιστές. Ωστόσο έχει καταγραφεί ως γεγονός, απεικονίστηκε σε διάσημο πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη (βασική φωτό) και απέκτησε σημαντική θέση στην επίσημη εθνική αφήγηση, καθώς συσχέτισε τη θρησκεία με την Επανάσταση ταυτίζοντας εθνική και θρησκευτική ταυτότητα.

Ανεξαρτήτως, πάντως, ελάσσονα σημασία έχει το πού και το πότε κηρύχθηκε η Επανάσταση του 1821. Μείζονα σημασία έχει ότι κηρύχθηκε απέναντι σε μια ισχυρότατη δύναμη της εποχής, χωρίς βοήθεια από καμία χώρα, το αντίθετο μάλιστα, καθώς προσέκρουε στην αντίδραση της Ιεράς Συμμαχίας και του Μέτερνιχ, ιθύνων νους της, που δεν ήθελαν καμία νέα εστία ανάφλεξης στην ευρύτερη περιοχή μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων. Βεβαίως, οι μεγάλες δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, βοήθησαν αποφασιστικά με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, πρωτίστως, όμως, προς ιδίον όφελος. Και «Ναυαρίνο» να μην υπήρχε η Ελλάδα πάλι θα απελευθερωνόταν. Το ποτάμι, άλλωστε, δεν γυρίζει πίσω. Και ο αγώνας για ελευθερία και ανεξαρτησία ήταν σαν ένας ορμητικός ποταμός που κυλούσε ασταμάτητα.

Η Επανάσταση του 1821 είναι παρούσα και επίκαιρη σήμερα όσο ποτέ. Σε μια περίοδο μάλιστα που τα εθνικά μας θέματα βρίσκονται και πάλι στην πρώτη γραμμή. Περισσότερο, δε, επίκαιρο είναι και το νόημά της που δείχνει ότι οι λαοί όταν έχουν τη θέληση μπορούν να κατορθώσουν τα πάντα. Πόσο μάλλον όταν έχουν με το μέρος τους το δίκιο. Γιατί, σύμφωνα με τον Γιάννη Ρίτσο και τη «Ρωμιοσύνη» του «αυτές οι καρδιές δεν βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο»…