Νομπελίστας και προφήτης

|> Στέλιος Κοπανίδης

|> Σαν σήμερα, πριν από 22 χρόνια, 18 Μαρτίου του 1996, η Ελλάδα υποδεχόταν με παγωμένα χείλη την είδηση του θανάτου του Οδυσσέα Ελύτη. Μια Ελλάδα διαφορετική τότε από τη σημερινή που έβλεπε μπροστά, αναζητούσε καλύτερη θέση στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, με προβλήματα βεβαίως διαχρονικά που η επίλυσή τους σκάλωνε στα γνωστά γρανάζια της γραφειοκρατίας, στην αναβλητικότητα και στην ατολμία πολιτικών πρωτοβουλιών, ωστόσο είχε όραμα και ο λαός της ατένιζε με αισιοδοξία το μέλλον. Τι θα έλεγε ο Ελύτης για τη σημερινή κατάσταση που βρίσκεται η χώρα; Τι θα έλεγε ίσως για τη φρίκη στη Συρία, για το δουλεμπόριο στη Λιβύη; «Είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να έρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δεν θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ ίσως αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του» τα προφητικά λόγια του νομπελίστα ποιητή εν έτει 1990.

Ο Οδυσσέας Ελύτης είχε την τύχη, όπως και ο Γιάννης Ρίτσος, να γίνει ευρύτερα γνωστός όχι τόσο για το Νόμπελ Λογοτεχνίας που του απονεμήθηκε το 1979 όσο για την ίδια την ποίησή του που μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη. Το «Αξιον Εστί», κορυφαίο έργο του, σηματοδότησε την έναρξη για τον ίδιο τον ποιητή μιας ωριμότερης περιόδου γραφής.

Ο Ελύτης, από τα επίλεκτα μέλη της λογοτεχνικής γενιάς του 1930, διαμόρφωσε ένα προσωπικό ποιητικό ιδίωμα και δικαίως θεωρείται από τους ανανεωτές της ελληνικής ποίησης. Το Ελύτης (πραγματικό του επίθετο Αλεπουδέλης) το έπλασε ο ίδιος επιλέγοντας τη συλλαβή «ελ» που του θύμιζε Ελλάδα, ελευθερία, μια Ελένη που αγαπούσε τότε, κάποτε -δεν έχει καμία απολύτως σημασία-, όπως είχε εκμυστηρευτεί σε μια συνέντευξή του στην κρατική τηλεόραση.

Η πρώτη του συλλογή «Προσανατολισμοί» (1940), όπως και ο «Ήλιος ο πρώτος», είχαν έντονα τα στοιχεία του υπερρεαλισμού. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η φρίκη του χαράχτηκαν βαθιά στη μνήμη του και η στράτευσή του στο αλβανικό μέτωπο αποτέλεσε έναυσμα για το μνημειώδες έργο του «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας». Όμως το έργο που τον καθιέρωσε στη συνείδηση του ελληνικού λαού ήταν το «Αξιον Εστί», αυστηρά δομημένο πάνω σε εκκλησιαστικά κείμενα, με επιρροές από τη μυθολογία και την ιστορία, εντέλει αυτό του έδωσε και τον τίτλο «εθνικός ποιητής».

Ο Ελύτης πιστεύοντας ότι το τραγούδι δεν είναι ασυμβίβαστο με την ποίησή του την άφησε να συναντηθεί με τις νότες κορυφαίων συνθετών, αρχής γενομένης με τον Μάνο Χατζιδάκι, που αγκάλιασε τέσσερα τραγούδια του από τον «Κύκλο με την κιμωλία» του Μπρεχτ. Το 1979, 16 χρόνια μετά τον Γιώργο Σεφέρη, έγινε ο δεύτερος Έλληνας που τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η αναγγελία της απονομής του βραβείου από τη Σουηδική Ακαδημία έγινε στις 18 Οκτωβρίου «για την ποίησή του, η οποία με φόντο την ελληνική παράδοση ζωντανεύει με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική καθαρότητα βλέμματος τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργικότητα», σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης. Σημειώνεται ότι τον επόμενο χρόνο κατέθεσε το χρυσό μετάλλιο και τα διπλώματα που συνόδευαν το Νόμπελ στο Μουσείο Μπενάκη.

Ο Οδυσσέας Ελύτης χαρακτηρίζεται ως ο κορυφαίος δημιουργός που μετέφερε στα ποιήματά του έναν νεανικό ερωτισμό, σκιαγραφώντας έναν έρωτα ανώτερο από την απλή σαρκική ηδονή, έναν έρωτα που αγγίζει το υψηλότερο βάθρο της τελειότητας. Σήμερα μορφές σαν του Ελύτη, του Ρίτσου, του Σεφέρη, του Χατζιδάκι, του Βάρναλη λείπουν αφάνταστα από τον πνευματικό κόσμο της Ελλάδας. Της Ελλάδας που ύμνησε μέσα από την ποίησή του ο Ελύτης, η κοινωνία της οποίας μπολιάστηκε τα τελευταία χρόνια στο ψέμα και αναζητεί την ειδοποιό διαφορά μεταξύ των δύο εννοιών αλήθειας και ψέματος. Ίσως στη ρήση του νομπελίστα ποιητή «την αλήθεια τη φτιάχνει κανείς ακριβώς όπως τη φτιάχνει και στο ψέμα» να βρίσκεται η απάντηση.